مجتبی محمدی ، دانشجوی دکتری تاریخ ایران دانشگاه خلیج فارس بوشهر در گفتگوی اختصاصی با پایگاه خبری چنارنیوز؛
جنگ جهانی اول و آغاز این جنگ خانمان سوز ، کشور ما ایران و به ویژه نواحی جنوبی آن را ناخواسته و بدون آنکه گرایش به کشوری خاص در جبهه بندی نظام بین الملل آن روز داشته باشد درگیر خود ساخت. جنوب ایران ، بنادر و جزایر خلیج‌فارس به محوریت بندر بوشهر تا کازرون و شیراز نقشی مهم و اساسی در این جنگ ایفا نمودند.
علاوه بر بوشهر ، دلوار ، دشتی و دشتستان که خط مقدم نبرد بر علیه دولت استعماری انگلستان بود، در منطقه کازرون سوای از نیروهای مبارزی که تحت فرماندهی و هدایت ناصر دیوان کازرونی بودند در منطقه شاپور ، از روستاهای آن گرفته تا به دشت چنارشاهیجان (بیشتر بعنوان یک منطقه ارتباطی از همان زمان مطرح بود) نیروهای محلی که عمدتاً وابسته به طوایف ترکان قشقایی و لرهای مهاجر از منطقه بویر احمد و ممسنی بودند به دلیل برخورداری از پشتوانه ایلی و طایفه ای، تحت تأثیر اخبار و حوادث جنوب که عمدتاً با رشادت های رئیسعلی دلواری ، خالو حسین دشتی ، زایر خضرخان اهرمی و غضنفر السلطنه برازجانی همراه بود قرار گرفته و به جمع یاران و مبارزان ناصر دیوان کازرونی پیوستند.
این گروه از مبارزان را شکرالله خان کلانی و صولت الدوله قشقایی نیز همراهی می کردند. حلقه واسط و استراتژیست تأثیر گذار بر این نیروها در جنوب کسی نبود جز ویلیام واسموس قنسول آلمان در بوشهر. واسموس که در روزهای بحرانی جنگ جهانی اول در جنوب ایران تبدیل به شخصیتی مهم و تأثیرگذار شده بود در کنار مجاهدت ها و شجاعت های مبارزان جنوب، بخش مهمی از معادلات جنگ جهانی اول را در این منطقه بر هم زد.
بیشتر قشقایی‌ها، عشایر شجاعی که با انگلیسی‌ها جنگیدند
رفت و آمدهای مکرر و پشت سر هم واسموس از بوشهر به برازجان و کنار تخته و کمارج و کازرون و شیراز آنهم نه در شرایطی عادی بلکه با تغییر چهره و انتخاب پوشش محلی و بومی مناطق کازرون و بوشهر نشان از اهمیت و ظرفیت خوانین جنوب به ویژه خوانین منطقه کازرون و شاپور داشت.
کر و فر و تعقیب و گریز های واسموس خود ماجراهای مفصلی در بر دارد تا جایی که در یکی از همین آمد و رفت ها که با لباس مبدل و بصورت ناشناس انجام می داد در محلی که نزدیک به کازرون بود توسط دو نفر از طایفه فارسی مدان بدون آنکه از ماهیت واسموس آگاه باشند مورد سرقت و حمله قرار می گیرد که بر اثر این حمله ران چپ وی مورد اثابت دشنه یکی از افراد طایفه فارسی قرار گرفته و خود وی از مرگ نجات می یابد، بطوریکه پس از این حمله واسموس آلمانی تا آخر عمر می لنگید.
در سالهای آغازین جنگ جهانی اول که انگلیسی ها برای سر واسموس جایزه هنگفتی تعیین کرده بودند در سال ۱۳۳۳ه.ق/ ۱۹۱۵م وی ناشناس به منطقه شاپور و چنارشاهیجان آماده و از خوانین منطقه طلب کمک و همراهی بر علیه سیاست های انگلستان را می کند.
لازم به ذکر است که واسموس بصورت همزمان با ناصر دیوان کازرونی و صولت الدوله قشقایی نیز در ارتباط بود و بصورت مخفیانه جلسات فراوانی را برگزار می کرد. در یکی از اسناد بر جای مانده از وزارت داخله ایران در دوران قاجار اشاره به حضور واسموس در منطقه شاپور کرده است. در این سال واسموس به منزل محمد علی خان کشکولی که پسر دایی صولت الدوله قشقایی نیز بوده است آمده و طی جلسه‌ای قرار و مدارهایی با وی بر علیه نیروهای استعمار گر انگلیسی می گذارد.
از محتوا و نتیجه جلسات وی در منطقه شاپور و چنارشاهیجان اطلاع دقیقی در دست نیست اما امر مسلم آنکه هدف اصلی وی یکدست نمودن خوانین کازرون و شاپور و چنارشاهیجان و کوهمره بر علیه انگلیسی ها بوده است. لازم به ذکر است که محمد علی خان کشکولی که در ابتدا خواهان به دست گرفتن حکومت کازرون بود بعدها در جریان جنگ با انگلیسی ها به نیروهای مخالف صولت الدوله قشقایی و ناصر دیوان کازرونی تبدیل می شود.
دامنه حضور و فعالیت واسموس در شاپور و منطقه کازرون و چنارشاهیحان تا بدانجا بوده است که امروز در میان قدما و معمرین منطق تفنگ واسموسی بسیار معروف است. در این سند، وزارت داخله به حضور واسموس در منطقه شاپور حساس شده و برای اینکه حساسیت انگلیسی ها برانگیخته نشود دستور عدم همکاری با این دیپلمات بسیار زیرک و باهوش دولت آلمان صادر شده است.
چندین نکته مهم از این سند برداشت می شود، نخست آنکه منطقه شاپور و روستاهای آن گرفته تا به چنارشاهیجان و کوهمره در کنار کازرون برخوردار از یک حس ملی میهنی بوده که هر گونه دخالت استعمار و بیگانگان را در امور داخلی کشور و منطقه بر نمی تافتند و با آن به مقابله بر می خواسته اند.
دوم آنکه تا پیش از این سند بیشترین گزارش ها از حضور واسموس در مناطق بوشهر ،تنگستان، دشتی و دشتستان، برازجان، کازرون و شیراز منعکس شده است. اما حضور این شخصیت بسیار مهم که به مبارزات ضد استعماری مردمان کازرون ، شاپور، چنارشاهیجان و کوهمره جهت می داد در منطقه شاپور و حومه که خوانین منطقه را آماده مقابله با انگلیسی ها می کرد در نوع خود جالب توجه است.
اسناد برجای مانده از اقدامات واسموس آلمانی در منطقه کازرون و شاپور حکایت از آن دارد که این شخصیت بسیار مهم و تأثیرگذار بر رویدادهای سیاسی جنوب ایران در سالهای پس از اتمام جنگ جهانی اول نیز پیشنهادات فراوانی را برای کشیده شدن راه شوسه از شیراز به بوشهر ارائه داده است چرا که وی از ظرفیت مهم منطقه شاپور و کازرون اطلاع فراوان داشته است و به نوعی خود را نیز ایران دوست می دانست و همواره خواهان توسعه و پیشرفت منطقه جنوب بود. لازم به ذکر است که واسموس گذشته از احساس احترامی که به ایران و ایرانی می گذاشته است بدون شک تأمین منافع سیاسی و اقتصادی دولت متبوع خود یعنی دولت آلمان را نیز مد نظر قرار می داده است.
منابع:
- کتابخانه و مرکز اسناد ملی ایران
- واسموس ، داگوبرت فن میکوش ، ترجمه کیکاووس جهانداری ، انتشارات بنیاد ایرانشناسی بوشهر ، ۱۳۷۷
بیشتر بخوانید: حکایت نقش برجسته ۱۷۰۰ ساله ی تنگ قندیل چنارشاهیجان