آیا واقعا دم مارمولک سمی است؟
مردم بر این عقیده اند که مارمولک ها دم خود را به این علت جا می گذارند تا موجود شکارچی آن را خورده و به واسطه وجود سم در آن (نظرات خرافی در مورد وجود سیانور یا ترکیباتی از آن) بمیرد. باید گفت که هیچ‌یک از این اخبار پایه علمی ندارند.
مارمولک‌های خانگی جزء گروه سوسمارها از خزندگان می‌باشند. این مارمولکها بدنی نرم و لطیف دارند که در خانه‌های مسکونی در نقاط مختلف ایران پراکنده شده‌اند. با توجه به نوع آب و هوا نوع مارمولک خانگی نیز تفاوت می‌کند اما به‌طور کلی یک گونه مارمولک خانگی کوچک بنام Cyrtopodion scabrum در اکثر اماکن مسکونی ایران زندگی می‌کند.
بر اساس باورهای عامه مارمولک‌های خانگی سمی هستند و سم سیانور دارند. معمولا بر اساس شایعات دم این مارمولکها حاوی سیانور است که خانواده ای ۷ یا ۸ یا در برخی مواقع ۱۰ نفره را کشته است. بر اساس شایعات مارمولک در غذا افتاده و باعث مرگ خانواده شده است.
وجود سم در حیوانات نوعی وسیله دفاعی بوده و این زمانی است که حرکت در آن حیوان آرام بوده و جانور بخواهد به واسطه این سم از جان خود دفاع کند. مانند برخی مارها. اگر به حرکت در این جانوران توجه کنید خواهید دید که آنها موجوداتی آرام هستند ولی موجودات غیرسمی مانند مارهای غیرسمی اکثرا در زمان احساس خطر بلافاصله و با سرعت زیاد فرار می‌کنند. مارمولکها نیز در زمان احساس خطر روش‌های متفاوتی را اعمال می‌کنند که عبارت‌اند از:
۱- فرار: برخی مارمولکها بلافاصله پس از احساس خطر به سرعت فرار می‌کنند مانند اسکینک‌ها. این مارمولکها خیلی از لانه خود دور نمی‌شوند.
۲- دفاع: برخی مارمولکها مانند سوسمارهای خاردم از دم خاردار خود برای دفاع از جانشان و دور کردن حیوان مهاجم استفاده می‌کنند به‌نحوی که بلافاصله داخل سوراخ خود فرار کرده و با حرکت دادن دم تیغ دارشان و ایجاد ضربات محکم، جانور شکارچی و یا حتی انسان را از خود دور می‌کنند و برخی مارمولکها مانند بزمجه ها علاوه بر وارد کردن ضربات قوی توسط دم، گازهای محکمی نیز می‌گیرند.
۳- خودبری دم: مکانیسم دیگری که در اکثر مارمولکها دیده می‌شود قطع شدن دم به صورت ارادی است. دم برخی از مارمولکها در زمان ایجاد تماس توسط دشمن به‌طور ارادی طی عمل انقباض ماهیچه‌های دم کنده می‌شود. دم کنده شده به‌علت باقی ماندن خاصیت عصبی- عضلانی به‌طور موقت شروع به جنبیدن کرده و حواس جانور شکارچی را به خود جلب می‌کند. در این حین خود حیوان فرصت فرار می‌یابد.
مردم بر این عقیده‌اند که مارمولکها دم خود را به این علت جا می‌ذارند تا موجود شکارچی آن را خورده و به واسطه وجود سم در آن (نظرات خرافی در مورد وجود سیانور یا ترکیباتی از آن) بمیرد. گاهی شاهد درج خبرهایی هستیم که بیانگر افتادن یک مارمولک در دیگ غذا یا قوری چای و مردن عده‌ای آدم بوده‌ایم. باید گفت که هیچ‌یک از این اخبار پایه علمی ندارند.
طبق مطالعات انجام شده توسط محققان خزنده شناس دانشگاه برکلی کالیفرنیا، آقایان پروفسور اندرسون و پروفسور پاپنفوس، و ویژه‌نامه چاپ شده توسط مجله رپتایلز مورخ آگوست سال ۲۰۰۲ این قضیه به اثبات رسیده است که هیچ مارمولکی دارای سم نیست و علت قطع شدن دم در آنها گمراه کردن جانور شکارچی است.
شایعه مذکور نه تنها در ایران بلکه در سرتاسر جهان وجود دارد (De Silva ۲۰۰۵). متاسفانه سمی بودن مارمولک ها آنچنان برای مردم جوامع مختلف جا افتاده است که هرچه سعی بر رد این موضوع از طریق افراد علمی می‌شود متاسفانه فایده‌ای ندارد. امید است که با خواندن این موضوع هموطنان محترم دید بدی را که نسبت به مارمولک‌های خانگی دارند از بین ببرند، از کشتن این گونه مفید جانوری جلوگیری کنند و سعی در حفاظت مارمولک‌های خانگی نمایند.
بیشتر بدانیم:
انواع مارمولکها
مارمولکها در دنیا از اندازه ۲ سانتی‌متر (گکوهای پلنگی) تا حدود ۵/۳ متر (اژدهای کومودو) دیده می‌شوند و نباید مارمولک‌هایی مانند اژدهای کومودو را که دارای اندازه درشتی هستند با تمساح و کروکودیل اشتباه گرفت.
سوسمارها به مانند سایر خزندگان موجوداتی خونسرد هستند. این بدان معنی است که دمای بدن آنها تابع درجه حرارت محیط بوده و با هر تغییری در درجه حرارت محیط اطراف تغییر می‌کند. لذا در درجه حرارت‌های پایین به‌ویژه در پاییز و زمستان به خواب زمستانی و در روزهای گرم تابستان به خواب تابستانی فرو می‌روند. تقریبا می‌توان گفت سوسمارها در همه جای ایران پراکندگی دارند. از بیابان‌های پست با زمین‌های داغ گرفته تا مناطق مرطوب و جنگلی شمال، سواحل دریای خزر و خلیج فارس و دریای عمان، ارتفاعات کوه‌های البرز و زاگرس و مناطق مسکونی.
بیشتر سوسمارها حشره خوارند و بسته به اندازه و جثه‌شان از بندپایان و گاهی جوندگان تغذیه می‌کنند. بعضی از مارمولک‌هایی که روی دیوار خانه‌ها دیده می‌شوند به قصد شکار بندپایانی از قبیل عنکبوت‌ها، رتیل‌ها و حشراتی که دورنور لامپ ها جمع شده‌اند به آنجا می‌آیند.
ارزش اکولوژیک مارمولکها
از آنجایی که مارمولکها از بندپایان تغذیه می‌کنند، بنابراین یکی از فاکتورهای طبیعی کنترل کننده جمعیت بندپایان به‌حساب می‌آیند. در نتیجه از لحاظ اکولوژیکی در هرم انرژی دارای ارزش بالایی هستند. انسان با از بین بردن مارمولکها از چرخه طبیعت به واقع یکی از فاکتورهای اصلی را حذف خواهد کرد. امروزه متخصصان علوم کشاورزی و محیط زیست به این نتیجه رسیده‌اند که دیگر از سموم آفت کش برای مبارزه با حشرات آفت استفاده نکنند زیرا این سموم آثار مخربی را بر محیط زیست وارد کرده و هر چند سال یک بار باید نوع سم به کار رفته را به علت ایجاد مصونیت در آفات تعویض کرد و سم‌های قوی‌تری را به کار برد. این امر خود به مراتب آثار وارد بر محیط زیست را بیشتر خواهد کرد. از این رو بشر به فکر پرورش و استفاده از انواع مختلفی از بندپایان، مارمولکها و پرندگانی مانند جغد به قصد مبارزه با آفات مزارع افتاده است. این روش مبارزه که امروزه در بسیاری از کشورها رواج پیدا کرده تحت عنوان مبارزه بیولوژیک نام گرفته است. همان طور که ذکر شد، مارمولکها با کنترل جمعیت حشرات، بشر را در جهت برداشت محصول بیشتر و سالم‌تر از زمین یاری می‌کنند.
خدمت به انسان
طی مطالعات به‌عمل آمده توسط مهندسین ژنتیک و متخصصین بیوتکنولوژی بر روی ژن‌ها و ساختار دم مارمولکها احتمال این می‌رود که بتوان این خاصیت را (رشد مجدد یک عضو مانند دم در مارمولکها) در مورد انسان هم اعمال کرد، بدین نحو که فردی که عضوی از بدنش مانند دست یا پا بر اثر یک سانحه قطع شده است بتواند دوباره آن را به‌دست آورد. همان‌طور که ذکر شد، مارمولکها یا سوسمارها از نظر اکولوژیکی دارای ارزش بالایی بوده و به‌دلیل از بین رفتن آنها و برخی موجودات دیگر که از بندپایان تغذیه می‌کنند (مانند خفاش) شاهد وجود جمعیت زیادی از حشرات اعم از سوسک‌ها و پشه‌ها در جوامع شهری هستیم. همچنین دیده می‌شود که جمعیتی بزرگ از ملخ‌ها که آفت گیاهان زراعی هستند به مزارع حمله کرده و محصولات را از بین می برند. اگر جمعیت موجودات حشره خوار مانند مارمولکها حفظ شود و هر شخصی به هر علتی از جمله خرافات و ذهنیات غلط اقدام به کشتن این موجودات مفید نکند، شاید دیگر جامعه بشری شاهد چنین پدیده‌هایی نباشد و هر یک از افراد در محیط شهری به واسطه از بین رفتن یا کاهش جمعیت حشرات آلوده از بهداشت و سلامت فردی بیشتری برخوردار شود.